*सावित्रीबाई फुले — संघर्ष, शिक्षण आणि स्त्रीशक्तीची प्रेरणागाथा*

                              परिचय

सावित्रीबाई ज्योतिराव फुले (३ जानेवारी १८३१ – १० मार्च १८९७) या भारतातील पहिल्या महिला शिक्षिका, समाजसुधारक आणि स्त्री-मुक्तीच्या महान लढ्यातील अग्रदूत होत्या. त्यांनी आयुष्यभर शिक्षण, समता आणि न्यायासाठी लढा दिला.

 *बालपण व वैवाहिक जीवन* 

सावित्रीबाईंचा जन्म सातारा जिल्ह्यातील *नायगाव* येथे झाला. शेतकरी कुटुंबात वाढलेल्या या मुलीचे *बालविवाह नऊ-दहा वर्षांच्या वयात ज्योतिराव फुले यांच्याशी झाले.* त्या काळात स्त्रियांसाठी शिक्षण म्हणजे पाप मानले जात होते. पण ज्योतिरावांनी परंपरेला न जुमानता पत्नीला घरी शिकवले. सावित्रीबाईंनी हे ज्ञान आत्मसात केले आणि पुढे "शिक्षिका" म्हणून समाजात नवे पर्व सुरू केले.

 *शिक्षणासाठीचा संघर्ष* 

 *१८४८ मध्ये पुण्यात भिंडेवाडा येथे भारतातील पहिली मुलींची शाळा सुरू करण्यात आली* . सावित्रीबाई या त्या शाळेच्या पहिल्या शिक्षिका होत्या. त्यांनी मराठी, गणित, समाजशास्त्र या विषयांवर भर दिला.

पुढे पुण्यात आणि आसपास १८ हून अधिक शाळा सुरू केल्या.

 *शाळेत दलित, शोषित आणि गरीब विद्यार्थ्यांना समानतेने प्रवेश दिला.* 

सावित्रीबाईंच्या विद्यार्थिनींमध्ये ताराबाई शिंदे यांचा विशेष उल्लेख होतो. ताराबाई पुढे " *स्त्री-पुरुष तुलना"* हे क्रांतिकारी पुस्तक लिहिणाऱ्या पहिल्या स्त्री ठरल्या.

 *समाजातील विरोध* 

शाळा सुरू केल्यावर त्यांना प्रचंड विरोध झाला. लोक रस्त्यावर उभे राहून सावित्रीबाईवर चिखल, दगड, गोवऱ्या फेकत. तरीही त्या न डगमगता रोज शाळेत जात. त्यांच्या ओढणीमध्ये त्या दुसरी स्वच्छ साडी ठेवत, जेणेकरून शाळेत जाऊन चिखल लागलेली साडी बदलता येईल.

त्यांना बहिष्कार, अपशब्द आणि हिंसेला सामोरे जावे लागले. तरीही त्यांनी पाऊल मागे घेतले नाही.

 *अन्यायाविरुद्धचा लढा* 

 *जातिभेदाविरुद्ध* : सावित्रीबाई व ज्योतिराव यांनी अस्पृश्य मुलांसाठी शाळा सुरू केली. समाजाने त्यांना "धर्मद्रोही" ठरवले, पण त्यांनी या आरोपांची पर्वा केली नाही.

 *महिला हक्क:* त्यांनी विधवा स्त्रियांसाठी बालहत्या प्रतिबंधक गृह स्थापन केले. विधवांच्या मुलांना दत्तक घेण्याची प्रथा सुरू केली.

 *सुधारणांचे उपक्रम:* त्यांनी सतीप्रथा, बालविवाह, स्त्रीभ्रूणहत्या यांचा विरोध केला. विधवा पुनर्विवाहाला पाठिंबा दिला.

 *सावित्रीबाईंचे लेखन* 

सावित्रीबाई उत्तम कवयित्री होत्या. त्यांच्या काव्यफुले (१८५४) आणि बावनकशी सुबोध रत्‍नाकर (१८९२) या कवितासंग्रहांतून शिक्षण, अंधश्रद्धा, जातीयता आणि स्त्रियांच्या दुःखांविषयी त्यांनी तीव्र भावना व्यक्त केल्या.

त्यांची एक प्रसिद्ध कविता मुलींना उद्देशून होती:

"जागा हो बघा हो मायबाप,

शिका हो मुलींनो,

वाचा हो लिहा हो,

समजून घ्या जगाला..."

ही कविता आजही स्त्रीशिक्षणाची प्रेरणागीत मानली जाते.

 *विद्यार्थिनींचे अनुभव* 

सावित्रीबाईंच्या शाळेत शिकलेल्या मुलींनी पुढे समाजात मोठे कार्य केले.

 *ताराबाई शिंदे* : समाजातील स्त्री-पुरुष विषमतेवर आवाज उठवला.

अनेक मुलींनी अक्षरज्ञान मिळवून आत्मसन्मानाने जीवन जगले.

त्या काळातील महिलांसाठी शिक्षण म्हणजे पाय उचलून बाहेर पडणेही अशक्य होते; अशा वेळी सावित्रीबाईंच्या शाळेत शिकणे हे त्यांच्या आयुष्याला नवे वळण होते.

 *महामारीतील सेवा* 

१८९७ मध्ये पुण्यात प्लेगची साथ आली. सावित्रीबाई प्लेगग्रस्त रुग्णांची सेवा करू लागल्या. एका आजारी मुलाला उचलून नेताना त्यांना प्लेगचा संसर्ग झाला आणि १० मार्च १८९७ रोजी त्यांनी प्राण सोडले. शेवटपर्यंत लोकसेवेत रत राहणारी ही क्रांतिकारी स्त्री इतिहासात अमर झाली.

 *वारसा व आजचे महत्त्व* 

सावित्रीबाई फुले विद्यापीठ (पुणे) त्यांच्या नावाने आहे.

महाराष्ट्रासह संपूर्ण भारतात ३ जानेवारी हा दिवस "बालिका दिन" म्हणून साजरा केला जातो.

त्यांच्या कार्याने पुढील पिढ्यांना प्रेरणा दिली. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर आणि पेरियार यांसारख्या नेत्यांनाही फुले दांपत्याचे विचार मार्गदर्शक ठरले.

 *निष्कर्ष* 

सावित्रीबाई फुले या केवळ स्त्रियांच्या पहिल्या शिक्षिका नव्हत्या, तर समाजक्रांतीचे प्रतीक होत्या. त्यांनी आयुष्यभर अंधश्रद्धा, जातिभेद, स्त्रीदमनाविरुद्ध आवाज उठवला. शिक्षणाची मशाल पेटवून त्यांनी समाजाला समानतेचा मार्ग दाखवला. त्यांचे जीवन म्हणजे संघर्ष, त्याग आणि प्रेरणेची अखंड गाथा आहे.

लेखक : रितेश साबळे (औरंगाबाद )